Kołowrotek

Historia naszej gminy

Jawiszowice są najstarszą miejscowością w gminie Brzeszcze. Istnieją poszlaki, że mogły istnieć już na przełomie XII i XIII wieku - wskazuje na to m. in. geneza nazwy „Nawsie". Prawdopodobna data lokacji, czyli formalnego założenia wsi, mieści się w przedziale 1285 – 1326, a w1326 roku poborcy tzw. „dziesięciny papieskiej i świętopietrza” zanotowali, ile był im winien Grzegorz, proboszcz Jawiszowic. Musiał też więc w owych czasach istnieć kościół, na pewno niewielki, drewniany, ubogo wyposażony.

Dopiero w 1504 roku Piotr Myszkowski nadał kościołowi w Jawiszowicach, „z uwagi na jego ubóstwo" , dziesięcinę snopową ze swoich pól folwarcznych w tej wsi, a do trzech sadzawek już posiadanych dodał jeszcze trzy oraz miejsce na założenie następnej, co wraz z czynszem z karczmy dworskiej, było całkiem sporym majątkiem. Dochody takie pozwoliły też utrzymać nauczyciela szkoły parafialnej w Jawiszowicach (wymienia się takiegoż w 1513 roku). Jednak wnuk Piotra, Stanisław Myszkowski, stał się filarem wyznania kalwińskiego (dziś zwanego ewangelicko-reformowanym) w Małopolsce. A jego krewni „na Bestwinie i Jawiszowicach" też przeszli na to wyznanie, podobnie zresztą jak większość mieszkańców tej części ziemi oświęcimskiej w I połowie XVI wieku. Przyjęcie wyznania kalwińskiego wiązało się z wygnaniem plebana i sekularyzacją dochodów z dóbr kościelnych - trafiały one do kiesy Myszkowskich. Jeszcze na przełomie XVI - XVII wieku kościół jawiszowicki stał pusty i ubogi, co odnotowują protokoły wizytacyjne. Dopiero w I połowie XVII wieku parafianie przeszli na katolicyzm. Zbiega się to w czasie z objęciem Jawiszowic przez nowych dziedziców, ród Porębskich, a potem Drohojowskich. Ci drudzy byli niewątpliwie fundatorami obecnego kościoła z 1692 roku, postawionego w miejscu poprzedniego, który spłonął. Wśród starszych mieszkańców wsi znana jest opowieść o tym, podpalenia miał dokonać syn organisty. Sprawca został ujęty i spalony na stosie. Inna wersja tej legendy mówi, że po podpaleniu kościoła, widząc efekty swego czynu, jak też przejęty strachem, sprawca chciał uciec na zachód. Doszedłszy jednak do Wisły, zawahał się, powrócił do wsi i przyznał się do swego uczynki. Okoliczna ludność, dostawszy w ręce człowieka, który dopuścił się takiego świętokradztwa, uczyniła nad nim sąd i, jak podaje legenda: „żywcem z niego zdarto pasy, w trakcie czego ducha wyzionął". Jego ciało pochowano przy drodze, w widocznym miejscu, a na wieczną pamiątkę usypano kopiec, na którego szczycie postawiono kapliczkę z Panem Jezusem Upadającym. Majątek jawiszowicki w 2. połowie XVIII wieku, po śmierci Kazimierza Drohojowskiego, przechodził z rąk do rąk, by w wieku XIX stać się własnością rodu Habsburgów z Żywca. Należała do nich nie tylko duża część gruntów, ale też prawie wszystkie lasy i stawy. W 1772 roku, wskutek I rozbioru Polski, Jawiszowice znalazły się pod panowaniem austriackim. Osiem lat później samodzielne rządy w Wiedniu objął cesarz Józef II. Przeprowadził on wiele reform w podległych sobie krajach. Za jego rządów nastąpił m.in. podział wsi na dworską i gromadzką. Odtąd każda część była jakby osobną jednostką administracyjną, posiadającą własną kancelarię. Z kolei każda kancelaria musiała mieć własną pieczęć do użytku urzędowego. Stąd kancelaria dworska posługiwała się herbem właściciela majątku, zaś kancelaria gromadzka - odgórnie narzuconej pieczęci, często nawet bez wyobrażenia napieczętnego, czyli godła, a tylko z samym napisem (nieraz mylnym) informującym o nazwie wsi. Owe wyobrażenia napięczętne, o ile takowe posiadała pieczęć gromadzka, pełniły funkcję herbów wsi. W wyniku reform józefińskich Jawiszowice także otrzymały własną pieczęć. Znajdował się na niej wizerunek pawia z roztoczonym ogonem i błędna nazwa: WIEŚ LEATUSZOWICE N30. Jest to niezwykle cenna pamiątka dla Jawiszowic, wziąwszy pod uwagę fakt, że niewiele miejscowości - dawnych wsi zaboru austriackiego - może się dziś poszczycić herbem. W praktyce kancelaryjnej pieczęci te były używane do połowy XIX wieku, chociaż oficjalnie zostały zniesione dopiero 1927 roku ustawą Sejmu II Rzeczpospolitej wprowadzającą dla wszystkich gmin jednolitą pieczęć z orłem. Obecnie stare pieczęcie z herbami zachowały się tylko na dawnych dokumentach urzędowych.

Rok 1846 był w Galicji rokiem powstań chłopów przeciw panom. W Jawiszowicach panował jednak spokój. Za to w następnych latach szerzyła się tu ogromna nędza i panowała malaria. Ludzie umierali z głodu. Największe spustoszenie spowodował trzyletni nieurodzaj w latach 1844-1846, do którego dołączyła zaraza ziemniaczana. Starostwo wydało wtedy nawet zarządzenie, aby ludność żywiła się… pierzem.

Po I wojnie światowej wszystkie dobra Habsburgów w Jawiszowicach zostały zapisane Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, a po 1945 roku stały się własnością państwową. Dziś tylko nazwy, takie jak „Aleja Dworska" czy „Czworaki" przypominają dawny charakter Jawiszowic jako wsi szlacheckiej, z dworem i zabudowaniami folwarcznymi. Już w drugiej połowie XIX wieku przez Jawiszowice została poprowadzona kolej żelazna (1856 r.), pojawiły się organizacje społeczne, takiej jak Kółko Rolnicze (1886 r.) i Straż Pożarna.

Zmiana charakteru wsi z rolniczej na rolniczo-przemysłową nastąpiła w XX wieku, gdy zaczęto eksploatować złoża węgla kamiennego (kopalnia „Jawiszowice" w Dyrekcji Państwowych Kopalń Brzeszcze-Jawiszowice). Druga wojna światowa i jej następstwa otworzyły nową kartę dziejów Jawiszowic. Na terenie wsi działał oddział Armii Krajowej „Sosienki" pod dowództwem Jana Wawrzyczka - pseudonim Danuta, a wielu ludzi dobrej woli niosło pomoc więźniom pobliskiego obozu koncentracyjnego założonego przez okupanta w Oświęcimiu, a także więźniom podobozu „Jawischowitz" pracującym w tutejszej kopalni.Na koniec warto prześledzić dzieje nazwy Jawiszowice. Otóż nie od razu brzmiała ona tak jak dzisiaj, zmieniała się na przestrzeni lat. I tak rok 1326 - de Ianissowicz, w 1327- de Jawissowicz, w 1346 -de Iacussovicz, w 1348 de Ianissowicz. Od 1478 r. nazwa brzmi Jewissowicze, zaś w 1529 r. spotykamy określenie Janyschowicze. Wojciech Janusz w artykule poświęconym początkom Jawiszowic sugeruje, że już od czasów średniowiecza, aż do dziś, nazwa JAWISZOWICE przysparza mnóstwa problemów nie tylko tym osobom, które zajmują się dokumentowaniem dziejów, ale też ludziom spoza tej miejscowości, ponieważ nie bardzo wiedzą oni, jak ją odmieniać przez przypadki (podobnie jest też z Brzeszczami). I tak można natknąć się w streszczeniach dokumentu Henryka Brodatego z 1204 roku na imię „Jawisz". Imię to było więc znane na Śląsku w XIII wieku. I być może w tamtych odległych czasach pewien Jawisz i jego potomkowie osiedlili się w miejscu, zwanym później od jego imienia JAWISZOWICE. To tylko niektóre wydarzenia z historii naszej miejscowości. Mówią one o początkach tej rzeczywistości, w której przyszło nam teraz żyć, a także ją tworzyć. Aby historia opisywanych wydarzeń mogła posłużyć młodym pokoleniom w odnajdywaniu źródeł i korzeni, należy ją zapamiętać, przekazywać i dokumentować.

Brzeszcze pojawiły się pierwszy raz w dokumentach w 1443 r. jako własność książęca, dzieląc losy Księstwa Oświęcimskiego,które stanowiło lenno królów czeskich, a po wykupieniu tych ziem przez Kazimierza Jagiellończyka w 1457 r., stały się częścią Korony Polskiej i rządziły się odrębnym ustrojem prawno - politycznym, niż inne ziemie Królestwa Polskiego. Już od roku 1457, kiedy to księstwo stało się własnością króla polskiego, także i Brzeszcze przeszły na jego własność, stając się królewszczyzną. Była ona wydzierżawiana licznym przedstawicielom najznamienitszych rodów rycerskich.Od samego początku ludność Brzeszcz żyła przede wszystkim z rolnictwa. Dopiero założenie stawów, o których pierwsze wiadomości posiadamy z 1473 r., zmieniło charakter zajęć brzeszczan aż do końca XIX w.

Rozbudowę gospodarki stawowej w XV - XVI wieku zawdzięczają oni w szczególności zainteresowaniom dworu królewskiego, pragnącego pomnożenia dochodów płynących z Brzeszcz, jak również zaangażowaniu miejscowych dzierżawców zwiększaniem wpływów płynących z dzierżawionych przez nich wsi. Poza hodowlą ryb i rolnictwem ludność Brzeszcz od XVI wieku żyła także z hodowli bydła i owiec.W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. terytorium byłego Księstwa Oświęcimskiego, w tym również Brzeszcz, przeszło pod panowanie austriackie.

Dobra królewskie zajął rząd austriacki, który w 1778 r . sprzedał naszą miejscowość Fryderykowi Duninowi herbu Łabędź i jego żonie, Zofii. Po śmierci Zofii Duninowej Brzeszcze przejął Włoch, Kamil Dominik Gherii, a w 1814 r. wymienił Brzeszcze, Skidziń, Przecieszyn i Wilczkowice na klucz chrzanowski z arcyksięciem Karolem Ludwikiem Habsburgiem. W posiadaniu dynastii Habsburgów Brzeszcze pozostały do roku 1924, kiedy to Karol Stefan Habsburg podarował swój majątek Polskiej Akademii Umiejętności, która dysponowała wsią do 1945 r

W okresie zaborów, w 1857 r., założono w Brzeszczach jednoklasową szkołę powszechną.

W latach 1874 - 1876 wybudowano obecny kościół parafialny pw. św. Urbana. W drugiej połowie XIX wieku miejscowość uzyskała połączenia komunikacyjne z najbliższą okolicą, jednak dopiero odkrycie złóż węgla kamiennego w końcu XIX w. zmieniło dotychczasowy charakter wsi. W 1903 r. uruchomiono kopalnię. W związku z tym powstały dwa robotnicze osiedla, a później kolejne, przeznaczone dla górniczych urzędników.

Wrzesień 1939 r. rozpoczął trwający blisko 6 lat ponury okres okupacji. W przysiółku Bór został założony, dla kobiet, podobóz Niemieckiego Nazistowskiego Obozu Koncentracyjnego i

Zagłady KL Auschwitz - Birkenau, podobóz Jawischowitz powstał także na granicy Brzeszcz i Jawiszowic. Od samego początku ich istnienia brzeszczanie nieśli niezwykle ofiarną pomoc więźniom. Dostarczano im żywność , lekarstwa, bieliznę, korespondencję, organizowano również ucieczki…

Za tę działalność Brzeszcze zostały odznaczone w 1967 roku Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy za zasługi w walce z hitlerowskim okupantem.

Po roku 1945, szczególnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, nastąpił dynamiczny rozwój miejscowości. Zbudowano nowe osiedla, szkoły, przedszkola, a 7 lipca 1962 r. nadano Brzeszczom prawa miejskie.

Adrianna